สมุนไพรวัยทองสำหรับสตรี

คำตอบจากศาสตราจารย์นายแพทย์รัชตะ รัชตะนาวิน หัวหน้าภาควิชาอายุรศาสตร์ คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี และหัวหน้าโครงการวิจัยการป้องกันและเฝ้าระวังโรคกระดูกพรุนในคนไทย ตอบคำถามในประเด็นเหล่านี้ เรามาทำความเข้าใจถึงความสำคัญ และบทบาทของฮอร์โมนที่มีต่อผู้หญิงกันก่อน

ฮอร์โมนสำคัญอย่างไร
ฮอร์โมน เป็นสารเคมีที่หลั่ง ออกมาจากต่อมไร้ท่อ* ซึ่งเป็นต่อมขนาดเล็ก (รูปร่างแปลกๆ) ที่กระจายอยู่ตามส่วนต่างๆ ของร่างกาย

แต่ก่อนนักวิทยาศาสตร์เชื่อว่าร่างกายสร้างฮอร์โมนได้ประมาณ ๔๐ ชนิด แต่ในปัจจุบันพบว่าร่างกายสร้างฮอร์โมนได้มากกว่า ๑๐๐ ชนิด  ฮอร์โมนยังมีบทบาทอีกมากมายใน ส่วนที่เกี่ยวกับจิตใจ เช่น ความกลัวความโกรธ ความสุข และความเศร้า

​ฮอร์โมนแห่งความเป็นหญิง
ฮอร์โมนสำคัญที่มีบทบาทต่อความเป็นผู้หญิง ได้แก่ ฮอร์โมนเอสโตรเจน และฮอร์โมนโปรเจสเตอโรน

เอสโตรเจน เป็นฮอร์โมนที่ผลิตจากรังไข่ ตั้งแต่ผู้หญิงเริ่มเข้าสู่วัยมีประจำเดือน เอสโตรเจนจะทำหน้าที่ในการพัฒนาระบบอวัยวะเพศ หรือระบบสืบพันธุ์ให้เจริญเติบโตเต็มที่ เช่น ทำให้เต้านมขยายตัวขึ้น ทำให้มีการสะสมของไขมันตามลำตัวในลักษณะที่แตกต่างจากผู้ชาย (ในผู้หญิงไขมันจะสะสมตามแขน ขา และสะโพกค่อนข้างมากกว่าผู้ชาย) หน้าที่ของเอสโตรเจนอีกอย่างหนึ่งก็คือ ทำให้ผนังมดลูกหนาตัวขึ้น และ รับการเปลี่ยนแปลง เตรียมพร้อมที่จะรับการฝังตัวของไข่ ซึ่งเป็นหน้าที่ของฮอร์โมนโปรเจสเตอโรนที่สร้างขึ้นจากรังไข่หลังไข่ตก เมื่อได้รับการ ปฏิสนธิจากสเปิร์มของเพศชายถ้าไข่ไม่ได้รับการผสม ระดับฮอร์โมนโปรเจสเตอโรนจะลดลง ทำ ให้เยื่อบุโพรงมดลูกที่ถูกสร้างไว้หลุด ลอกออกมาเป็นเลือดประจำเดือนทุกๆ เดือน เป็นวงจรไปเรื่อยๆ ในชีวิตผู้หญิง ๑ คน จะมีประจำเดือน เกิดขึ้นรวมแล้วประมาณ ๔๐๐ รอบ ซึ่งหากกลไกดังกล่าวทำงานผิดพลาด หรือระดับของฮอร์โมนเอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรนไม่อยู่ในภาวะสมดุล ก็จะมีอาการผิดปกติเกี่ยวกับการมีประจำเดือนเกิดขึ้น

นอกจากหน้าที่ดังกล่าวแล้ว ฮอร์โมนเพศหญิงยังทำให้ร่างกาย และเนื้อเยื่อต่างๆ มีความแข็งแรง แสดงให้เห็นถึงความเป็นผู้หญิงที่สมบูรณ์ เช่น มีการขยายของหน้าอก มากขึ้น มีการสร้างมูกในช่องคลอดมากขึ้น เพราะฉะนั้นเมื่อยังมีฮอร์โมน ผู้หญิงก็จะดูเต่งตึง สดใส มีน้ำมี นวล เซลล์ต่างๆ จะเสื่อมสภาพช้าลง กระดูกก็ยังคงสภาพที่ค่อนข้างแข็งแรง

ปัจจุบันเด็กผู้หญิงทั่วโลกมีแนวโน้มจะเข้าสู่วัยเจริญพันธุ์เร็วขึ้น (รวมทั้งเด็กไทย) นั่นคือ ประมาณ ๙ ปีขึ้นไป ทั้งนี้อาจมีเหตุปัจจัยความเจริญในด้านต่างๆ เช่น ภาวะเศรษฐกิจ ความเป็นอยู่ และสภาวะโภชนาการที่ดีขึ้น ขณะเดียวกันผู้หญิงก็จะเข้าสู่วัยหมดประจำเดือนช้าลง

                                                                                                ภาวะหมดประจำเดือน
เกิดขึ้นได้ ๒ กรณี คือ หนึ่ง หมดไปเองตามธรรมชาติ สอง เกิดจากการผ่าตัด เอารังไข่ออกเพื่อรักษาโรค ซึ่งจะทำ ให้เกิดอาการผิดปกติเร็วกว่าผู้หญิงที่หมดประจำเดือนตามธรรมชาติ

อาการที่บ่งบอกว่าได้ย่างเข้าสู่ วัยทองแล้ว ในผู้หญิงอาจจะแสดงอาการล่วงหน้าประมาณ ๓-๔ ปี (ก่อนที่รังไข่จะหยุดทำงาน หยุดผลิต ฮอร์โมน) นั่นคือ ประจำเดือนจะเริ่ม มาผิดปกติ เช่น จะมาเดือนละ ๒ ถึง ๓ ครั้ง หรือประจำเดือนมาบ้าง ไม่มาบ้าง ซึ่งเป็นสัญญาณเตือนให้รู้ว่ารังไข่ทำงานน้อยลง ถ้าประจำเดือน ไม่มา ๖ เดือน บางครั้งอาจจะกลับ มาใหม่ได้ แต่ถ้าประจำเดือนหยุดไปนานถึง ๑ ปี ก็แสดงว่ารังไข่หยุด ทำงานแล้ว ซึ่งโดยเฉลี่ยผู้หญิงไทยจะหมดประจำเดือน เมื่ออายุประมาณ ๔๘-๕๐ ปี

อาการเมื่อขาดฮอร์โมน
เมื่อเข้าสู่วัยหมดประจำเดือน จะเกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่อีกครั้งในชีวิตผู้หญิง ทำให้เกิดอาการต่างๆ (ที่น่ารำคาญ) เสี่ยงต่อการเจ็บ ป่วยและเป็นโรคเพิ่มขึ้น
หลังหมดประจำ เดือนใหม่ๆ ประมาณ ๖ เดือนถึง ๑ ปี ผู้หญิงส่วนใหญ่จะ ได้เจอะเจอกับสภาวะ "เลือดจะไป ลมจะมา" นั่นคือ เกิดอาการร้อนวูบวาบ เหงื่อออกมากผิดปกติ อันเนื่องมาจากสมองส่วนที่ควบคุมอุณหภูมิในร่างกายทำงานผิดปกติ เพราะขาดฮอร์โมนเอสโตรเจน นี่ล่ะ! คือคำตอบที่บอกให้ทราบว่าทำไมขณะที่ผู้อื่นหนาว แต่ตัวเรากลับรู้สึกร้อนผ่าว สมัยก่อนมีความเชื่อกันว่า ผู้หญิงที่คลอดลูกแล้วไม่ได้อยู่ไฟ หรือคลอด ลูกแล้วไปอาบน้ำ ไปสระผม เมื่อแก่ ตัวเข้าจะมีอาการวูบวาบ เดี๋ยวร้อน เดี๋ยวหนาว แต่ความรู้ทางการแพทย์ ที่ทันสมัยตอบคำถามนี้ว่าไม่ได้เกี่ยวกับการไม่ได้อยู่ไฟ อาการดังกล่าวเป็นอาการของการขาดฮอร์โมนเพศหญิง

บางคนอาจจะรู้สึกใจสั่น นอนไม่หลับ อารมณ์ฉุนเฉียวง่าย ผิว พรรณแห้ง หรือปัสสาวะบ่อย ปัสสาวะเล็ดเวลาจามหรือไอ มีอาการปัสสาวะแสบๆ ขัดๆ ช่องคลอดแห้ง เพราะท่อปัสสาวะและหูรูดสูญเสีย การทำงานตามปกติ อันเนื่องมาจากการขาดฮอร์โมน

การเปลี่ยนแปลงทางร่างกายในระยะยาว (อาจจะ ๕ ปี ๑๐ ปี ถึงจะแสดงอาการ) เมื่อหมดฮอร์โมนเพศ ภาวะเสี่ยงที่น่ากลัวสำหรับผู้หญิงวัยนี้คือ โรคกระดูกผุ หรือกระดูกพรุน โรคหลอดเลือดหัวใจอุดตัน และโรคสมองเสื่อมหรือ อัลไซเมอร์



                                                                                                  เสริมฮอร์โมนทดแทนดีไหม

เรื่องการใช้ฮอร์โมนเอสโตรเจนเสริมในวัยหมดประจำเดือนนี้ ยังมีความเข้าใจผิดกันอยู่หลายประเด็น

ประการแรก คือ คนทั่วไปมักจะคิดกันว่า เมื่อหมดประจำเดือน ผู้หญิงทุกคนจะต้องกินฮอร์โมนเสริม แต่ในความเป็นจริงแล้วไม่ใช่ เพราะผู้หญิงวัยทองบางคนก็ไม่จำเป็นต้องกินฮอร์โมนทดแทนเลย สำหรับคนที่สุขภาพแข็งแรงมาก ออกกำลังกายเป็นประจำ เป็นผู้ที่ไม่มีประวัติความเสี่ยงของการเป็นโรคกระดูกพรุนของคนในครอบครัว ไม่มีปัจจัยเสี่ยงของโรคหัวใจและหลอดเลือด (ไม่ว่าจะเป็นเบาหวาน มีไขมันสูง) หรือไม่มีสามี

​

ประการที่สอง คือ ความรู้ที่บอกเล่ากันปากต่อปากว่า กินฮอร์โมนแล้วจะทำให้ผิวพรรณเต่งตึงและเป็นสาวขึ้น ซึ่งความเชื่อเกี่ยวกับเรื่องนี้ก็มีส่วนถูกอยู่บ้าง แต่ก่อน อื่นก็ต้องไม่ลืมว่า ไม่มีใครสามารถหยุดอายุและหยุดยั้งเวลาในโลกนี้ได้ เพราะยังไงความแก่ชราก็ต้องมาถึง อย่างแน่นอน เพียงแต่ว่าคนเราจะใช้ ชีวิตในวัยนี้อย่างไรให้มีคุณภาพ
การใช้ฮอร์โมนเสริม (ในบาง คน) อาจจะช่วยชะลอความแก่ได้ บ้าง ในแง่ที่จะทำให้กระบวนการเปลี่ยนแปลงในร่างกายเกิดขึ้นช้าลง แต่ไม่ได้หมายความว่าจะทำให้สาว ขึ้น จนดูเปลี่ยนไปเป็นคนละคน เช่น ทรวงอกอาจจะไม่หย่อนยานเร็วเกินไป ผิวพรรณถึงแม้จะเหี่ยวย่นอยู่แล้ว แต่ฮอร์โมนจะช่วยไม่ให้เหี่ยวย่นเร็วไปมากกว่านั้น

​

ประการที่สาม คือ การที่ญาติพี่ น้อง หรือเพื่อนๆ แนะนำบอกต่อให้ซื้อฮอร์โมนมาใช้เอง ทั้งที่ยังไม่หมด ประจำเดือน เป็นการกินเพื่อป้องกัน โรคกระดูกพรุนเอาไว้ก่อน รวมทั้งกินเพื่อยืดอายุการมีรอบเดือนให้ยาว นานออกไป หรือผู้ที่หมดประจำเดือนแล้วซื้อฮอร์โมนมากินเอง (ด้วยความไม่รู้ว่าอาจจะมีโทษ) กรณี อย่างนี้ค่อนข้างจะน่าเป็นห่วง เพราะ จะว่าไปแล้วการใช้ฮอร์โมนทดแทนก็เหมือนกับการใช้ยารักษาโรค ที่ เปรียบเสมือนดาบสองคม หากใช้ไม่ถูกต้องก็จะเกิดผลข้างเคียงได้ง่าย สิ่งสำคัญที่ต้องระลึกไว้เสมอคือ  ห้ามซื้อฮอร์โมนมาใช้เองโดยเด็ดขาด  และควรปรึกษาแพทย์ก่อนใช้ เพราะแพทย์จะต้องทำการตรวจร่างกายและซักประวัติอย่างละเอียด เช่นถามว่า พ่อ แม่ ปู่ ย่า ตา ยาย มีใครเป็นโรคกระดูกพรุนบ้าง มีคน ในครอบครัวหลังโกงหรือกระดูกหักง่ายหรือเปล่า กิจวัตรประจำวันของคนคนนั้นทำอะไรบ้าง เพราะในคนที่ทำกิจกรรมอยู่เสมอ ทำโน่นทำนี่ทั้งวัน ออกกำลังกายอยู่เสมอ มักจะ ไม่ค่อยมีปัญหาเรื่องกระดูกผุหรือ กระดูกพรุน ส่วนคนที่นั่งกินนอน  กิน สบายมากเกินไป หรือไม่ได้ออก กำลังกายเลย บุคคลกลุ่มนี้จะมีความ เสี่ยงในการเกิดโรคกระดูกพรุนได้ ง่าย

จากนั้นแพทย์ก็จะดูว่าผู้หญิงคนนั้นหมดฮอร์โมนเร็วหรือเปล่า อายุที่หมดประจำเดือนเร็วมากไหม เพราะในคนที่หมดประจำเดือนเร็ว หรือว่าหมดประจำเดือนเนื่องจาก  การผ่าตัดเอามดลูกหรือรังไข่ออก คนเหล่านี้ก็จะมีโอกาสเสี่ยงที่จะเกิดกระดูกพรุนได้ง่าย

ส่วนผู้ที่หมดประจำเดือนช้า และมีสุขภาพแข็งแรง มักจะไม่มีปัญหาอะไร แล้วรูปร่างทรวดทรงก็บอกได้เหมือนกัน เช่น คนรูปร่างผอมบางมักเป็นคนที่มีฮอร์โมนในร่างกายน้อย จึงมีปัญหาเรื่องกระดูก พรุนได้ง่าย เคยสังเกตไหมว่า คนแก่หลังโกงที่เราพบเห็นส่วนใหญ่จะเป็นคนผอม และเราจะไม่เคยเจอคน อ้วนหลังโกงเลย เพราะในกรณีของคนอ้วนหรือผู้ที่มีไขมันมาก ร่างกาย ของผู้หญิงคนนั้นจะสามารถสร้างฮอร์โมนจากไขมันขึ้นมาทดแทนได้ในบางส่วน

สิ่งที่แพทย์จะต้องพิจารณาต่อมาคือ ผู้หญิงที่ต้องกินฮอร์โมนมีโรคอะไรที่เป็นข้อห้ามหรือไม่ เช่น  มีโรคเกี่ยวกับเนื้องอกที่มันจะโตขึ้นมาได้หลังจากใช้ฮอร์โมนหรือเปล่า เช่น เนื้องอกของมดลูก หรือเนื้อ งอกของเต้านม สิ่งต่างๆ เหล่านี้แพทย์จะนำมาพิจารณาดูว่าคนไข้ควรจะกินฮอร์โมนหรือไม่ รวมทั้งพิจารณาดูว่า เมื่อให้ฮอร์โมนไปแล้ว คนไข้สามารถกินต่อเนื่องได้หรือไม่ เพราะถ้ากินไม่ต่อเนื่องก็จะไม่ได้ประโยชน์อะไรมากมาย

                                                                                              ฮอร์โมนจำเป็นสำหรับใคร
ดังที่ได้กล่าวไปแล้วว่า การให้ ฮอร์โมนทดแทนมีประโยชน์กับผู้หญิงบางกลุ่ม แต่ไม่ใช่กับทุกคน และผู้หญิงที่จำเป็นต้องได้รับฮอร์โมนทดแทน คือ ผู้ที่เข้าสู่วัยหมดประจำเดือน และมีอาการเนื่องจากขาดฮอร์โมนเอสโตรเจนอย่างรุนแรง เช่น รู้สึกร้อนมาก เหงื่อออก หน้าแดง (วันละหลายสิบครั้ง) อารมณ์หงุดหงิดแปรปรวน นอนไม่หลับ อ่อนเพลียมากจนทำงานไม่ค่อยไหว มีอาการปากแห้ง ตาแห้ง ผิวแห้ง ทางเดินปัสสาวะขัด ปัสสาวะเล็ดราดตลอด (ถ้ามีอาการเพียงเล็กน้อย และสามารถปรับตัวได้ภายใน ๓-๖ เดือน ก็ไม่จำเป็นต้องกินฮอร์โมน แล้วอาการจะหายไปเอง)

อย่างไรก็ตาม การให้ฮอร์โมน ทดแทนก็ไม่ใช่คำตอบสุดท้าย แต่เป็นเพียงแค่วิธีการหนึ่ง ในการดูแล สุขภาพของผู้หญิงวัยทอง สิ่งที่สำคัญคือวิถีการดำเนินชีวิตที่จะต้อง มีการออกกำลังกายชนิดแบกรับน้ำหนัก เพื่อทำให้กระดูกแข็งแรง รวม ทั้งการออกกำลังแบบแอโรบิก เพื่อสร้างความแข็งแรงให้กับปอดและหัวใจ การกินอาหารที่มีประโยชน์ ได้แก่ อาหารที่มีแคลเซียมและกากใยสูง หลีกเลี่ยงอาหารไขมันสูง การดื่มสุรา การสูบบุหรี่ และเครื่อง ดื่มที่มีกาเฟอีน พักผ่อนให้เพียงพอ ไม่เครียด ด้วยองค์ประกอบต่างๆ เหล่านี้ จะทำให้ผู้หญิงวัยทองทุกคนผ่านช่วงวิกฤติแห่งวัยไปได้อย่างไม่มีปัญหา
ข้อมูลโดย :
ศ.นพ.รัชตะ รัชตะนาวิน

l หัวหน้าภาควิชาอายุรศาสตร์ คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบด

​l หัวหน้าโครงการวิจัยการป้องกันและ เฝ้าระวังโรคกระดูกพรุนในคนไทย มหาวิทยาลัยมหิดล



                                                        สมุนไพรวัยทองสำหรับสตรี